‘Munasquechay’ – Bolivian Love Song *** Boliwijska Oda do Milosci

11 November 201329 February 2016Leave a comment

Munasquechay jest moim ulubionym utworem z repertuaru zespolu Los Kjarkas. Jego pierwsza połowa jest śpiewana w jezyku keczua, druga zas po hiszpańsku. Jakis czas temu zamiescilam video do tej piesni, ktore znajduje sie z lewej strony ekranu. Dzieki niemu mozemy przyjrzec sie kolorowej i bogatej kulturze ludu Quechua oraz zobaczyc/uslyszec tradycyjne instrumenty uzywane przez zespol.

Ponizej zas, zamieszczam oryginalne slowa tej pieknej ‘Ody do Milosci‘ i jej tlumacznie.

Munasquechay is my favourite song of Los Kjarkas. The first half of the lyrics is sung in Quechua, the second half in Spanish. I’ve posted a video, some time ago, that you can find on the left side of this page. It will give you a good sense of the traditional instrumentation used by the band, as well as a brief look at culture of Bolivia’s indigenous people.

Here are the original lyrics of this beautiful Love Song and translation.

Munasquechay
tuta punchay maskakunay
tarispa suscucunay warmisitay

Qanraykullay ña karin viday
sonqo kullay sipasitay
qanraykullay ña karin viday
sonqo kullay sipasitay

Mi buen amor,
mi herida de amor, mi verdad,
mi credo, razón de vivir,
mi lluvia de abril.

Gracias a ti, mi triste vivir
pudo cambiar en un jardín.

Moja droga miłości,
moja raniaca miłości, moja prawdo,
moje credo, powod do życia,
Mój deszczu kwietniowy.

Dzięki Tobie, moje smutne życie
może zmienić się w ogrod.

My dear love,
my wounding love, my truth,
my creed, reason to live,
My April rain.

Thanks to you, my sad life
could change into a garden.

Los Kjarkas *** Muzyczne trzesienie ziemi

10 November 20138 Comments

Bylam tak podekscytowana koncertem Los Kjarkas, najbardziej znanego zespolu muzyki folkowej w Boliwii, że nawet nie przeszkadzalo mi stanie 1,5 godziny w kolejce na zewnątrz i kolejne 1,5 godziny czekania w środku. Tak, koncert mial rozpocząć sie o 8 wieczorem, więc my bylismy pod sala koncertowa o 7.30, ale jak to w Boliwii bywa, impreza zaczęła się o 10 w nocy. Slownikowy przyklad la hora boliviana :) Oczekiwanie nie bylo jednak takie złe – poznaliśmy miłych ludzi, ktorzy zajeli nasze punktualne europejskie umysły ciekawa i przyjemna rozmowa przy piwie. Co więcej, widzieliśmy wystep ‘facetow w rajtuzach’ oraz kobiete – kota:)

Koncerty w Boliwii sa anonsowane nie predzej niz tydzień wcześniej i nie reklamuja ich zadne plakataty, trzeba wiec uwaznie sluchac lokalnych stacji radiowych, czy telewizyjnych oraz czytac dzienniki, aby dowiedziec sie o tym – Co?Gdzie?Kiedy? Tym razem mieliśmy szczęście i udało nam się zakupic miejsca super- VIP w pobliżu sceny, ktore gwarantowaly nam nie tylko wspaniale doznania akustyczne i wizualne, ale rowniez dostęp do lazienki dla VIP-ow (co bylo wybawieniem, bo peruwianskie piwo ‘Cordillera‘ lalo sie przy naszym stoliku strumieniami:)

Wystep Los Kjarkas byl naprawdę niesamowity i szczęśliwa jestem widząc, że nadal istnieją zespoły, które potrafia grać na instrumentach i śpiewać NA ZYWO. Przez cale 2 godziny słuchaliśmy niezwykłych głosow, akompaniowanych dźwiękami gitary, charango, flutni pana (zampoña), quena, ronroco, bombo oraz cieszylismy oczy pokazem tradycyjnych tancow i pięknym oświetleniem sceny. Uczta dla oczu i uszu!

Zaloze sie jednak, ze wiekszosc z was zastanawia sie – ktoz to sa Los Kjarkas?

Cóż, wszyscy na świecie znaja co najmniej jeden ich utwor, Llorado se fue ‘. Nie? A co, jeśli dodam, że ta chwytliwa melodia została skradziona przez inny zespół i nazwana popularnie “Lambada“? Teraz wszystko jasne! Na szczęście, Los Kjarkas wygrali proces przeciwko grupie brazylijskiej Kaoma i jej francuskim producentom, a tak niedawo temu ich autorstwo zostalo uznane przez sama Jennifer Lopez, ktora uzyla nuty ‘LLorando se fue‘ w przeboju ” On The Floor “.

Grupa folkowa Los Kjarkas, została założona w 1965 roku w pueblo Capinota, w departamencie Cochabamba (gdzie dziś stoi małe muzeum poświęcone kapeli), przez braci Hermosa : Wilsona, Castela i Gonzalo, oraz Edgara Villarroel. Zaczęli oni promowac inny styl, nowy sposób interpretacji muzyki tradycyjnej, wowczas wykonywanej tylko podczas karnawalu i wypieranej przez zagranicznne rytmy.

Nazwa zespołu ma swoje źródło w języku Quechua, w ktorym” Kharka ” oznacza instrument wymagajacy dostrojenia lub, jak powiedziala moja droga kolezanka Ester, jest synonimem slowa”temblor” – czyli trzęsienia ziemi. Ja raczej preferuje to drugie znaczenie, jako ze Los Kjarkas, z impetem zawojowali krajowa i miedzynarodowa scene muzyczna, a latach 80. zespół stał się popularny nie tylko w całej Ameryce Południowej, ale także w USA, Australii, Europie i Japonii.

Z biegiem lat sklad zespolu ulegal zmianie i po drodze ubylo lub przybylo kilku członków takich jak: Elmer i Ulises Hermosa, Gaston Guardia, Francisco Hurtado i Braulio Sanchez, wymieniajac tylko kilka nazwisk. Nowe tysiąclecie przynioslo inne ważne zmiany w Los Kjarkas – grupa została odmłodzona przez kolejnych młodych artystów takich jak, Gonzalo Hermosa Jr., Lin Angulo i … Japonczyk Makoto Shishido.

Historia mówi, iz kiedy Japończyk Shishido, bedacy wielkim fanem zespołu, przyjechal do Boliwii i przedstawił swoje nienaganne umiejętności gry na charango i znajomosc wszystkich piosenek zespolu, zaimponował swoim idolom tak bardzo, że w końcu zdecydowali się oni przyjac go do zespołu. Muszę przyznac, iz byla to bardzo dobra decyzja, poniewaz nie tylko przyjemnie sie slucha charango Makoto, ale rowniez milo sie oglada japonskiego sobowtora Keanu Reeves’a :)

Publiczność kocha Los Kjarkas i nie mówię tu o wrzeszczacych i piszczacych nastolatkach, koczujacych na swoich idoli całą noc przed hotelem, ale o zwyklych ludziach, którzy śpiewają ich piosenki, tańcza do ich muzyki, a nawet dziela się piwem z liderem zespolu podczas koncertu :) Oczywiscie widzialam rowniez szalonych fanatykow (fanatico = fan), którzy jezdza za Los Kjarkas, uczestniczac w każdym koncercie i probujac przechytrzyc ochrone, wskakujac na scene :) I nie ma w tym nic dziwnego – Boliwijczycy są dumni z zespolu, ktory na calym swiecie promuje ich kulture, okazujac im swa sympatie i oddanie na każdym kroku!

P.S. Los Kjarkas, mimo ogromnej popularnosci, woda sodowa nie uderzyla do glowy , a bilety na ich koncerty są dostoswane do mozliwosci finansowych publicznosci. Ceny zaczynają się już od 100 bs . za bilet normalny, do 250 bs . za wejsciowke Super – VIP, i od 5 lat sa takie same.

Zespol ufundowal rowniez dwie szkoly, nauczajace tradycyjnej muzyki andyjskiej: the Musical School of Kjarkas w Peru oraz La Fundación Kjarkas w Ekwadorze. Zespol stara sie takze zjednoczyc Boliwie, tworzac muzyke oparta na tradycji roznych regionow kraju.

Info: Wikipedia oraz oficjalna strona zespolu.

***

I was so excited to see (at last!) Los Kjarkas, the most famous Bolivian band ever, that I didn’t even mind 1,5 hours of queuing outside and another 1,5 hours of waiting inside. Yeap, concert supposed to start at 8 pm, so we got there at 7.30, but as it usually happens in Bolivia, it started at 10 pm. Hora boliviana, as they say:) I wasn’t annoyed though, as we met some nice people, that kept our punctual European minds occupied with interesting and pleasant conversation, while enjoying some Peruvian Cordillera beer. What’s more, we saw a little concert of ‘men in stockings’ and a cat-woman:)

Concerts in Bolivia are almost never announced more than a week before and there are no posters around, so you need to watch local TV-station or listen to the radio to know when and where to buy tickets. This time we were lucky and we were able to secure super-VIP seats, close to the stage. However it was nice to be close, we had an impression that the back was having more fun (no surprise here though). Nevertheless, it was great to have access to a VIP bathroom, especially after drinking so much beer!

Los Kjarkas were truly amazing and I was happy to see that there are still bands that can play instruments and sing LIVE. For the next 2 hours we were listening to the remarkable voices, the sounds of guitars, charango, pan flute (zampoña), quena, ronroco, bombo and watching traditional dances in the beautiful illumination. A feast for the eyes and ears!

You may ask, however – who are Los Kjarkas?

Well, everybody in the world knows at least one of their songs, Llorado se fue‘. No? What if I tell you, that this catchy melody was stolen by another band and named commonly as ‘Lambada‘. Now, everybody knows it! Thankfully, Los Kjarkas won the lawsuit against Brazilian band Kaoma and their French producers and not so long time ago were recognized by Jennifer Lopez, when she used the tunes of ‘Llorando se fue‘ in her own hit, ‘On the floor‘.

The band Los Kjarkas was founded in 1965 in Capinota in department of Cochabamba (where today a little museum dedicated to the band stands), by brothers Hermosa: Wilson, Castel and Gonzalo, and Édgar Villarroel. They began to impose a different style, a new way of interpreting the great Bolivian traditional music, at that time played only on Carnivals and overshadowed by foreign rhythms.

The name of the band has its origin in Quechua language, where ‘kharka‘ means an instrument that needs to be tuned or, as my dear friend Ester said, ‘temblor‘ – an earthquake. I actually prefer the second meaning as Los Kjarkas, after playng at small local festivals, became national and international sensation, that shook the world of music. In the 80’s band became popular not only in all South America, but also in US, Australia, Europe and Japan, touring the biggest folk stages in the world.

With the passing of the years the band crew has changed and it have incorporated several other members as Elmer and Ulises Hermosa, Gaston Guardia, Francisco Hurtado, Braulio Sanchez to name a few. The new millennium brought other important changes in Los Kjarkas as the group was rejuvenated with other young artists: Gonzalo Hermosa Jr., Lin Angulo and… Japanese Makoto Shishido.

The story says that when the Japanese guy, a big fan of the band, came to Bolivia and presented his impeccable charango skills and knowledge of all Los Kjarkas songs, he impressed his idols so much, that at the end they decided to add him to the band. I must say, aside his musical abilities, he is a real pleasure to look at, being a Japanese version of Keanu Reeves:)

The public loves Los Kjarkas, and I don’t speak about screaming teens, waiting for their idols all night in front of the hotel, but regular people who sing their songs, dance to their music and even share a drink with a leader of the band during the concert:) However, there are also hard core fans, who follow the path of Los Kjarkas, going at every concert in the country and trying to get trough the security, jumping onto the stage:) And no wonder, Bolivians are proud to have such an amazing band, that promotes their culture all over the world!

P.S. However popular, Los Kjarkas are down to Earth, and the tickets to their concerts are affordable to Bolivian audience. The prices start at 100 bs. for normal to 250 bs. for super- VIP, and they haven’t changed in 5 years.

Los Kjarkas have also founded two schools teaching Andean folk music: the Musical School of Kjarkas in Lima, Peru and La Fundación Kjarkas in Ecuador. The band tries to unite all Bolivia by playing the melodies of every region.

Info: Wikipedia & official website of the band.

Bolivian Cuisine III *** Kuchnia boliwijska III – ‘Altiplano’

8 November 20134 June 20166 Comments

Gastronomia najwyzszych regionow Boliwii jest mieszanka receptur pre-kolumbijskich, kolonialnych oraz wspolczesnych, zas krolem produktow spozywczych, w departamentach La Paz, Oruro i Potosi, jest ziemniak (la papa). W Boliwii, kolebce tego warzywa, produkuje sie ponad 200 roznych gatunkow ziemniaka, choc znanych jest 5000 odmian, o roznych rozmiarach, ksztaltach, kolorach, teksturze i smakach! Jedna z anegdot Andyjskich glosi, ze pewna grudkowana odmiane ziemniaka, chula, wykorzystuje sie w testowaniu gotowosci kobiety do zamazpojscia – jezeli dziewczyna dobrze obierze ziemniaka, to bedzie dobra zona.

Traditional cuisine of the highest regions of Bolivia, is a mix of pre- Columbian, colonial and contemporary recipes and the king of all food, in the departments of La Paz, Oruro and Potosi is potato (la papa). Bolivia , the original cradle of this vegetable, produces more than 200 different species of potato, although around 5,000 varieties of different sizes, shapes, colors, textures and flavors are known ! One of the Andean anecdotes says that one of the more lumpy potatoes, chula , is used in testing if the girls are ready to get married – if the girl will peel potatoes well, it means that she will be a good wife.

potatoes

Fot. kapitalisten.files.wordpress.com

Na stronie internetowej Bolivia Bella, znalazlam ‘Legende o ziemniaku’, ktora mysle ze warto jest w tym miejscu przytoczyc/ On the website of Bolivia Bella , I found a ‘Legend of the Potato’, which I think is worth quoting:

Pewnego razu Sapallas, spokojny i dostatni lud, zostal najechany i zniewolony przez wojowniczych Karis. Choque, młody potomek ostatniego wladcy Sapallas odmówił uznania tego stanu rzeczy i wołał o pomoc do ojca bogów. Pachacamac usłyszał prośbę młodego Choque i przybywajac pod postacia kondora, podarowal mu kilka nasion, tlumaczac, ze po wyrosnieciu moze on jesc tylko korzenie rosliny, poniewaz pedy, kwiaty i liście sa trujace. Choque zrobil jak mu bog nakazal, lecz zolnierze Karis znalezli nowa plantacje, skonfiskowali wszystkie rosliny i zjedli je w calosci, z wyjątkiem korzeni. W niedlugim czasie, najezdzcy zachorowali, a lud Sapallas zbuntowal sie, odzyskujac wladze i swoje ziemie. Nowa roslina zostala zas uznana za dar bozy i nazwana papa.

One day Sapallas, peaceful and prosperous people, were invaded and enslaved by militant Karis. Choque, a young descendant of the last Sapalla’s king, refused to recognize this state of affairs and called for help the father of the gods. Pachacamac heard the request of a young Choque and came to the Earth disguise as a condor. He gave Choque some seeds, explaining that after the grow, he may eat only the roots of the plant , because the shoots, flowers and leaves are poisonous. Choque did as god commanded, but Karis’ soldiers found the new plantations, confiscated all the plants and ate them whole, with the exception of the roots. In a short time, the invaders fell ill, and the Sapallas people rebelled and regained the authorities and their lands. The new plant was considered a gift of god and called papa.

Jest to jedna z opowieści o stworzeniu ziemniaka, ktory byl uprawiany juz 7000 lat temu wokół Jeziora Titicaca w Boliwii przez lud Tiwanaku, na dlugo przed Inkami. Slowo ‘papa‘ pochodzi z jezyka Quechua i oznacza bulwe (wczesniej myslalam, ze to okreslenie ojca, ale w jezyku Quechua tata, to ‘tata’:). Inkowie opracowali metode zamrazania pewnego gatunku ziemniaka, co pozwalalo na jego dlugie przechowywanie – Chuño (oraz jego biala odmiana tunta), ktoryna pierwszy rzut oka wyglada jak kamyk, ale po ugotowaniu troszke miekknie. Rozpowszechnili oni rowniez uprawe ziemniaka w calym imperium.

This is one of the stories of the creation of the potato, that was already cultivated 7000 years ago, around Lake Titicaca in Bolivia, by the people of Tiwanaku, long before the Incas. The word ‘ papa ‘ comes from the Quechua language and it means the bulb (before, I thought that it might stand for a father, but Quechua for dad is ‘tata‘ ). Inka developed a method of dry/freezing some species of potato called Chuño (and its white kind tunta) , which allowed for the long-term storage in the mountains. Chuno looks a bit like a small stone, but after cooking it softens a bit:) Inka also spread the cultivation of this nutritious vegetable in the whole empire.

Kuchnia Altiplano nie opiera sie jednak tylko na ziemniakach – innym produktem typowym dla regionow Andyjskich jest rowniez kukurydza (maiz), z ktorej czerwonej odmiany przygotowuje sie gesty napoj zwany ‘Api’, doprawiony cynamonem, gozdzikami i skorka pomaranczy. Napoj, ktory mnie osobiscie kojarzy sie z cieplym kislem, podaje sie zwykle z plackiem, smazonym w glebokim tluszczu, z serem w srodku – ‘pastel’ lub bunelos, czasem posypanym cukrem pudrem. Pyszne!

Altiplano cuisine, however, is based not only on potatoes – another important product of the Andes is corn (maiz), from which red varieties, the thick drink is prepared – known as ‘ Api ‘, spiced with cinnamon, cloves and orange peel. Api is usually served with a deep-fried type of cake with cheese in the middle – ‘ pastel ‘. Delicious !

_MG_0963

Nie mozna zapomniec rowniez o quinoa, jednej z najbardziej pozywnych substancji na ziemi, uprawianej od tysiacleci na terenach dzisiejszej Boliwii. Z miesiwa zas, mieszkancy Altiplano chetnie jadaja mieso lamy i owcy oraz… suri – boliwijskiego strusia, ktorego mozna sprobowac na przyklad w Uyuni.

We can’t of course forget about quinoa – one of the most nutritious foods on Earth, cultivated for millennia in Andean region. From the meats, the people of Andes often eat llamas, sheep and also… suri – Bolivian ostrich which you can try , for example, in Uyuni.

A oto inne przyklady tradycyjnych dan Altiplano (platos Andinos)/ Here are other examples of traditional Altiplano dishes (platos Andinos) :

Aptapi: danie z roznych typow ziemniaka, kukurydzy, sera owczego (typu feta), suszonej ryby i ostrego sosu z pestek aji –jallpawayka.
Caldo de cabeza de cordero: bulion z owczej glowy, wraz z zielona cebulka, ziemniakami i liscmi selera.
Chairo: bulion z kawalkami Chuño (czyli wysuszonymi ziemniakami), z zabkami kukurydzy i kielkami pszenicy oraz suchym miesem owczym lub lamy (chalona).
Fricasé paceño: bulion wieprzowy z zolta papryka, z dodatkiem Chuño i obranymi zabkami kukurydzy (patascka).
Huatía o Pampaco: wieprzowina, jagnięcina, wołowina z gotowanymi ziemniakami. Podobne do peruwiańskiej pachamaca.
K’arachi: mala ryba z Jeziora Titicaca, podawana z chuno i ziemniakami.
Lagua de chuño: gesty rosol zaprawiony skrobia ziemniaczna, z mieta (herba buena), zwana tutaj huacataya.
Llaucha: empanada (pierog) z sokiem z sera, pieczony na kamieniu.
Panes: chleby roznego rodzaju, najbardziej znany to marraqueta paceña (biala bulka, z bardzo chrupiaca skorka).

800px-Marraqueta_paceña[1]

Fot. Wikipedia.

Plato paceño: choclo (nowa kukurydza), fasola, ser owczy i ziemniaki gotowane w lupinach.
Sajta de gallina (lub pollo): pikantny kurczak z chuno i bialymi ziemniakami, sosem z zoltych papryczek aji, locoto, zielonej cebulki i pomidorow.
Trucha: najpopularniejsza ryba z Jeziora Titicaca.
Charkecán: suszone mieso lamy, z kukurydza, jajkiem na twardo i ziemniakami w lupinach.
Intendente: wołowina, jagnięcina, kurczak, ryba oraz podroby jagniece i kiełbasa z grilla, podawane z ryżem, ziemniakami i gotowanymi warzywami. Danie z Oruro, choc bardzo podobne do churrasco z Santa Cruz.
Pejerrey relleno: ryba z Jeziora Poopó (kolo Oruro).
Rostro asado: barania glowa gotowana w piekarnku lub pod ziemia.
Ckatuchupe: tradycyjna zupa, w której głównym składnikiem jest Llulluch’a (rzeczne algi), kukurydza, pszenica, baranina, ziemniaki i całe strąki czerwonej papryki.
Kasahuchu: wolowina (brzuch), ziemniaki, ryż, marchew, cebula, fasola, groch i przyozdobione pietruszka, z duza iloscia llajua.

■ Aptapi : dish of different types of potato, corn, sheep cheese (feta type), dried fish and spicy aji sauce made of seeds (jallpawayka) .

■ Caldo de cabeza de cordero : sheep’s head broth, cooked along with green onions, potatoes and the leaves of celery.

■ Chairo : broth with pieces of chuno (dried/dehydrated potatoes) , with corn and wheat germs , and dry meat of sheep or llamas (Chalon).

Chuno fot. Wikipedia

■ Fricase paceño : pork broth with yellow peppers, with the addition of chuno and peeled maize (patascka) .

■ Huatie o Pampaco: pork, lamb , beef with boiled potatoes . Similar to the Peruvian pachamaca .

■ K’arachi : small fish from Lake Titicaca, served with chuno and potatoes.

■ Lagua de chuno : tick chicken soup with starch, seasoned with black mint (herba buena), Quechua – Huacatay.

■ Llaucha : empanada (pastry) with the juice of cheese, baked on stone.

■ Panes : breads of various kinds, the most famous is marraqueta Pacena (white bread with a crispy crust).

■ Plato paceño : choclo (sweetcorn) , beans , sheep cheese and potatoes cooked in their skins .

■ Sajta de gallina (or pollo ) : spicy chicken with chuno and white potatoes , sauce of yellow aji peppers , locoto and green onions and tomatoes .

■ Trucha : the most popular fish of Lake Titicaca.

■ Charkecán : dried llama meat with corn, hard-boiled egg and potatoes in their skins (like charque).

■ Intendente : beef , lamb , chicken and fish, grilled lamb sausage, served with rice , potatoes and cooked vegetables. Dish from Oruro , although very similar to the churrasco from Santa Cruz

■ Pejerrey rellenos : fish from Lake Poopó ( Oruro) .

■ Rostro asado : Sheep’s head prepared in the oven or under the ground.

■ Ckatuchupe : traditional soup, in which the main ingredient is Llulluch’a (river algae) , corn , wheat, mutton, potatoes and whole pod of red pepper .

■ Kasahuchu : beef belly, potatoes , rice , carrots, onions , beans , peas and parsley, with lots of llajua .

Desery i napoje:

Api + pastel (zwykle serwowane jako sniadanie).
Yungueñito: koktajl z singani i soku pomarańczowego, z lodem.

Desserts and drinks :

■ Yungueñito : Singani cocktail with orange juice and ice.

■ Api + pastel (usually served as breakfast ).

Jak mozna latwo zauwazyc, niektore dania kuchni boliwijskiej, popularne sa niezaleznie od regionu. Wynika to przede wszystkim z migracji ludzi, szczegolnie o pochodzeniu Quechua, z gor do bardziej bogatej czesci wschodniej. Powyzsze dania tradycyjne na pewno nie wszystkim przypadna do gustu – ja sama lubie tylko kilka z nich, ale jedno trzeba przyznac, ze przygotowywane sa one z nieprzetworzonych skladnikow, czesto pochodzenia organicznego (choc mysle, ze to niestety sa juz tylko wyjatki) i, jak sami Boliwijczycy przyznaja – z sercem. Moze wiec slinka nie poleci na widok talerza z gora suchego miecha, ziemniakiem w lupinie, jajkiem w skorupce i kolba kukurydzy, ale przynajmniej na pierwszy rzut oka wiemy, co jemy:)

It’s easily to notice that some Bolivian dishes are popular regardless of region. This is mainly due to the migration of people, especially of Quechua origin from the mountains to the more wealthy parts of tropics, but also the fact that nowadays different ingredients might be transported and stored everywhere. The above traditional dishes certainly wouldn’t be to the liking of all, myself I enjoy just a few of them, but I must admit that they are made from raw, fresh, unprocessed ingredients, often organic (though I think that unfortunately this is already only an exception) and, as the Bolivians admit – with a heart. It might not be appetizing to see a plate of the mountain of dry meat, potato cooked with the skin, egg in the shell and cob of corn, but at least we know what we eat at first glance :)

Zrodla/Sources: Wikipedia, cocinaboliviana.com, boliviabella.com and indiancountrytodaymedianetwork.com.

Bolivian Cuisine II *** Kuchnia boliwijska II – ‘La Region de los Valles’

7 November 20131 Comment

Po kuchni Orientu boliwijskiego, przechodzimy do potraw tradycyjnych dla ‘Region de las Valles’ – czyli terenow polozonych na wysokosci 2000-3000 m n.p.m, w dolinach tj.: Cochababa, Sucre i Tarija. Te trzy departamenty charakteryzuja sie lagodnym klimatem w ciagu calego roku, doskonalym dla uprawy zboza, kukurydzy oraz roznych warzyw i owocow. Cochabamba slynie na przyklad z jablek i pomidorow, a region Tarija z uprawy winorosli i produkcji wina. Wino produkuje sie rowniez w Samaipacie, ktora lezy w departamencie Santa Cruz. Regiony te zamieszkale sa w wiekszosci przez ludnosc Quechua, wiele potraw ma wiec pochodzenie rodzime, co widoczne jest przede wszystkim w ich nazewnictwie (czasem trudnym do rozszyfrowania).

Cochabamba, uznawana za kulinarna stolice Boliwii, lezy mniej wiecej w samym centrum kraju. Mieszkancy La Llajta, jak sami przyznaja, zyja aby jesc. Widoczne jest to golym okiem – w tym trzecim co do wielkosci miescie Boliwii, jak grzyby po deszczu wyrastaja nowe restauracje, serwujace kuchnie i tradycyjna, i miedzynarodowa. Natomiast na popularnych mercados, mozna najesc sie do woli, za okolo 12 pesos (uwierzcie, nawet nasz portier z Santa Cruz, wspominal o tym fakcie z rozrzewnieniem). Co wiecej, podobno do kazdego dnia przypisane jest inne danie, i tak np. we wtorek wszystkie mercados w miescie serwuja ‘sopa de mani i picante de pollio’. W odroznieniu od Tierras Bajas, poszczegolne potrawy znacznie sie od siebie roznia, sa tez bardziej kolorowe.

Sucre (Chuquisaca), najpiekniejsze miasto Boliwii, slynie przede wszystkim z deserow i przepysznej czekolady, o ktorej juz kiedys pisalam. Nie jest ona najtansza – tabliczka kosztuje ok. 15 bs., ale naprawde bardzo dobra.

Tarija natomiast, posiada podobno najczystsze Mercado Central w kraju, na ktorym (jak mowia) bez obaw mozna delektowac sie niedrogim jedzeniem, popijajac je jednym z wielu regionalnych win (lub Singani). Nas jeszcze tam nie bylo (troche daleko), ale marzy nam sie weekendowy kurs wina, oferowany przez lokalne winnice.

Oto lista niektorych potraw regionow sub-andyjskich:

Llajua: bardzo pikantny sos z locoto, pomidorow i ziolem kilkinii w Cochabambie i wakataya (Huacatay, czarna mieta) w innych miastach regionu. Podawana z kazda potrawa.
Ch’aqi de quinua: rosol z quinoa i ziemniakami.
Chicharrón de cerdo: kawalki miesa wieprzowego dlugo smazone we wlasnym tluszczu, podawane z bialym serem quesillo (na ktory trzeba uwazac!), kolba bialej kukurydzy, lub mote i la llajua.

Chhanqa de conejo: gotowany zajac lub krolik, doprawiona mieta i zielona cebulka, podawana z fasola, ziemniakami, Chuño (totalnie wysuszone ziemniaki) i locoto.
Cuy: Pieczona lub gotowana swinka morska. Czasem zamiast swinki morskiej uzywa sie kurczaka:)

Fot. Wikipedia.

Enrollado: kiełbasa wieprzowa z przyprawami, podawane z marynowanymi warzywami (cebula, papryka).
Escabeche de patitas de cerdo = marynowane swinskie nogi.
Habas pejtu: kawalki suchego miesa, z bialymi ziemniakami, podsmazana cebula i aji (pikantne papryczki).
Humitas: pasta z maczki kukurydzianej, gotowana w sakiewkach z lisci kukurydzy, nadziewana serem (w Santa Cruz nazywana tamal).

Fot. Wikipedia

Jak’alawa: bulion ze skorek wieprzowych, z kukurydza i ziemniakami.
Jauri uchu: rosół z mięsa króliczego, wołowiny i baraniny, z ziemniakami, jajkiem, papryczka aji (uchu) i zielona cebulka. Podaje sie tradycyjnie w dniu pogrzebu.
K’allu: salatka z grubo krojonych pomidorow, cebuli i locoto.
Pique macho: czyli danie z resztek – mieszanka wolowiny lub innego miesa, kielbasek (a raczej parowek), pomidorow, jajek, frytek, locoto (stad nazwa – pikantny). Poany sosem z musztardy, ketchupu i majonezu. Bardzo popularne w barach i pubach, szczegolnie ze wzgledu na ogromne porcje! Danie powstalo w restauracji Miraflores w Cochabambie, ktora przypomina zawsze pelen hangar fabryczny. Restauracja ta jest troche droga, zwazywszy na jej skromny wyglad i serwis.

Fot. Wikipedia.

Pulpito frito: smazony wolowy zoladek z bialymi ziemniakami lub bulionem z nerek.
Sillp’anchu (silpancho): cienki kotlet wolowy, smazony w panierce, podawany ze smazonymi ziemniakami, ryzem, jajkiem i salatka z pomidorow, cebuli i locoto. O tym popularnym i smacznym daniu pisalam wczesniej.

Fot. Wikipedia.

Trancapecho: kanapka z silpancho.
Chorizos chuquisaqueños: slynne kielbaski z Sucre, podawane z chlebem, maslem, salatka z salaty, pomidora, cebuli i locoto.
Chanfaina: gulasz z krwi i miesa jagniecego, z ziemniakami.
Charque – suche kawalki miesa z mote, ziemniakami w lupinach, jajkiem, podane z locoto i llayua.

Fot. Wikipedia.

Empanadas y saltenas: pieczone pierozki z miesnym nadzieniem z warzywami. Trzeba na nie uwazac, poniewaz czasem przygotowuje sie je z resztek nieswiezego miesa i duzo osob sie po nich rozchorowalo. Ja za nimi nie przepadam.

Fot. Wikipedia.

Picante de pollo: kawalki kurczaka, gotowane w sosie wlasnym z cebula, colorante (czerwonym barwnikiem i przyprawa w jednym), groszkiem, podawane z ryzem i makaronem. Jedno z moich ulubionych dan – bez makaronu:)

Chirriadas: cienkie nalesniki smazone na goracym kamieniu.
Sopa de mani: zupa z orzeszkow ziemnych, z ziemniakami, marchewka, makaronem i frytkami. Pycha! Choc mocno rozgotowany makaron i rozmoczone frytki raczej do siebie nie pasuja. Czasem mozna spotkac krem ‘sopa de mani’. Polecam!

Fot. Wikipedia.

Surubi, trucha – ryby rzeczne.
Falso conejo – jak sama nazwa wskazuje, zamiast zajaca, uzywa sie w tej potrawie innego miesa, zwykle wolowego.
Aji de lengua – jezor wolowy, gotowany w pikantnym sosie wlasnym z cebula, pomidorami, pietruszka, podawany z ryzem i salatka warzywna. Smakuje i pachnie dobrze, ale wygladem nie zacheca, szczegolnie jezeli gotuje sie jezory ze skorka i w calosci…

Desery (postres) i napoje (bebidas):

Misk’iq’eta (Arrope): deser z maki kukurydzianej i cukru, jeden ze skladnikow chicha.
Chicha cochabambina: napoj alkoholowy uzyskiwany z fermentacji kukurydzy (takie niskoprocentowe piwo kukurydziane). O chicha mozna by pisac dlugo i szeroko, jako ze kazdy region ma wlasnu przepis. Jezeli ktos chce sprobowac, to tylko ze sprawdzonego zrodla, bo to troche jak z naszym rodzimym bimbrem – nigdy nic nie wiadomo. Ja ‘zostalam zmuszona’ do wypicia miseczki na potancowce w Torotoro (taki to juz zwyczaj, ze pani domu czestuje gosci chicha z wiaderka) i po kilku lykach bylo mi juz niedobrze. Slyszalam, ze niekiedy do jej przygotowania uzywa sie brudnej wody, oraz, zeby szybciej fermontowalo, przezutych i wyplutych ziaren kukurydzy. Smacznego!
Garapiña: podobna do chicha, ale zmieszana z lodami cynamonowymi, kremem z kokosa i sporadycznie z truskawkami. Chicha nie zawsze jest napojem alkoholowym.
Ajenjo: alkohol pity w czasie karnawalu.
Mistelas: likier z owocow zanurzonych w alkoholu.
Singani: brandy produkowana w okolicach Tarija. Narodowy alkohol Boliwii.
Te de canela – herbatka z dlugo gotowanych lasek cynamonu. Pyszna!

Zrodla: www.cocinaboliviana.com, Wikipedia, doswiadczenie wlasne.

***

After the Bolivian Orient cuisine, it’s time for traditional dishes of ” Region de las Valles ‘ – that is, areas located at an altitude of 2000-3000 meters above sea level in the valleys, ie. Cochababa, Sucre and Tarija. These three departments are characterized by a mild climate throughout the year, perfect for growing cereals, corn and various vegetables and fruit. For example, Cochabamba is famous for its apples and tomatoes, and Tarija for vineyards. The wine is also produced in Samaipata, which lies in the department of Santa Cruz. These regions are mostly inhabited by Quechua population, therefore many dishes are of indigenous origin, which is evident primarily in their terminology (sometimes difficult to decipher).

Cochabamba, considered the culinary capital of Bolivia, is located roughly in the center of the country. Residents of La Llajta, confess that they live to eat. This can be seen with a naked eye – in the third largest city of Bolivia, like mushrooms sprout new restaurants, serving traditional and international cuisine. What’s more, in the popular mercados, you can ‘eat like a pig’ for about 12 pesos (trust me, even our porter from Santa Cruz has recalled this fact with sentiment). Also, different dish is assigned to each day, and so for example, on Tuesday all mercados in the city serve ‘sopa de mani and picante de pollio. In contrast to the Tierras Bajas, traditional dishes of las Valles are significantly different from each other and they are more colorful.

Sucre (Chuquisaca), Bolivia’s most beautiful city , is famous especially for its delicious desserts and chocolate, which I wrote about before. It’s not the cheapest – bar costs about 15 bs., but it’s worth it.

Tarija, has apparently the cleanest Mercado Central (Central Market) in the country, where (as they say) you don’t need to worry about bacterias enjoying affordable food with a glass of the many regional wines (or Singani). We weren’t there yet, (it’ s a bit far away), but we dream of a weekend’s wine course organised by local wineries.

Here’s a list of some tipical food of sub- Andean region:

■ Llajua : very spicy sauce made of locoto, tomatoes and herb of kilkinia in Cochabamba and wakataya (Huacatay or black mint) in other cities. Served with each dish.

■ Ch’aqi de quinua : broth with quinoa and potatoes.
■ Chicharrón de cerdo : long pieces of pork fried in its own fat, served with white cheese quesillo (be careful!) , a whole white corn or mote and la llajua.

■ Chhanqa de conejo: cooked bunny or rabbit, seasoned with mint and green onions, served with beans, potatoes, chuño ( totally dehydrated potatos) and locoto.
■ Cuy : Baked or boiled guinea pig . Sometimes, instead of guinea pigs, chicken is being used :)
■ Enrollado : pork sausage with spices, served with marinated vegetables (onions, peppers).
■ Escabeche de patitas de cerdo = pickled pig’s feet .
■ Habas pejtu : pieces of dry meat, with white potatoes , fried onions and aji (spicy peppers).
■ Humitas : pasta with corn meal, cooked in pouches from the leaves of corn, stuffed with cheese (in Santa Cruz called tamal) .
■ Jak’alawa : broth with pork skins , with corn and potatoes.
■ Jauri ear : chicken soup with rabbit meat , beef and/or mutton, with potatoes, egg, aji and green onions. Is traditionally eaten on the day of the funeral.
■ K’allu : coarsely chopped salad with tomatoes , onions and locoto .
■ Pique macho : that is, a dish of leftovers – a mixture of beef or other meats, sausages, tomato , eggs , french fries, locoto (hence the name – spicy). Poured with ketchup, mayo and mustard sauce. Very popular in bars and pubs, because of its big portion. The “Pique Macho” was created by Mr. Honorato Quinones and his wife Evangelina Gomez Quinones, owners of “Restaurante Miraflores” in Cochabamba, that reminds of huge hangar, always full of customers and quite pricey for its look and service.
■ Pulpito frito : fried beef stomach with white potatoes and broth from the kidneys .
■ Sillp’anchu (silpancho : thin beef cutlet , fried in batter, served with fried potatoes, rice, egg and salad with tomatoes, onions and locoto . I wrote about it earlier.
■ Trancapecho : silpancho sandwich.
■ Chorizos chuquisaqueños : famous sausages from Sucre served with bread, butter, salad with lettuce, tomato, onion and locoto.
■ Chanfaina :stew of lamb blood and meat with potatoes.
■ Empanadas y Saltenas : baked dumplings stuffed with meat and vegetables. One needs to watch out, because sometimes they are prepared from the remaining, old meat and a lot of people got sick after eating them. I do not like them myself.
■ Picante de pollo : chicken pieces cooked in gravy with onions, colorante (red dye and flavoring in one) , peas , served with rice and noodles One of my favorite dishes – without the pasta:)
■ Chirriadas : thin pancakes fried on a hot stone.
■ Sopa de mani : soup made with crushed peanuts, with potatoes, carrots, pasta and french fries. Yum! Although I don’t like overcooked pasta and soggy fries. Sometimes you can taste cream of ‘sopa de mani’ . Recommended!
■ Surubi , trucha – river fish .
■ Falso Conejo – as the name suggests , instead of the rabbit , they use different meat, usually beef .
■ Aji de lengua – beef tongue, cooked in a spicy gravy with onions, tomatoes, parsley, served with rice and vegetable salad. Tastes and smells good, but its look isn’t very appetizing, especially if it’s cooked whole and with the skin…

Desserts (postres) and drinks (bebidas):

■ Misk’iq’eta (Arrope) : dessert with corn flour and sugar, one of the ingredients of chicha.
■ Chicha cochabambina : alcoholic beverage obtained from the fermentation of corn (maize beer) . I could write long and wide about it , as every region has its own recipe. If someone wants to try it , it’s reccomended to get it from a trusted source, because it’s a bit like our Polish ‘bimber’ – you never know what it is . Once, I ‘was forced’ to drink the cup of chicha at the party in Torotoro (it is a tradition, that the lady of the house treats visitors with chicha from the bucket), and after a few sips I was already sick. I’ve heard that sometimes it’s produced with dirty water and for faster fermontation, the corn is chewed and split in a mix . Enjoy!
■ Garapin : similar to chicha, but mixed with cinnamon ice-cream, cream of coconut and occasionally with strawberries. Chicha is not always an alcoholic beverage .
■ Ajenjo : alcohol drunk during the carnival .
■ Mistelas : a liqueur with fruit dipped in alcohol.
■ Singani – brandy produced in Tarija . National beverage of Bolivia.

Te de canela – ‘tea’ made by boiling cinnamon sticks. Love it!

Sources: www.cocinaboliviana.com, Wikipedia, own experience.

Ñandú & Suri * Big Spider – Bird *** Wielki ptasi pająk

4 September 201326 October 20152 Comments

Zaskoczony? Skonfundowany (jakież piękne słowo!)? Jak tez tak miałam, kiedy dowiedziałam się, ze w języku guarani – Ñandú, struś południowoamerykański, inaczej rhea, znaczy tyle co ‘wielki pająk’ (ñandú guazu). Plemię Guarani to dopiero ma wyobraźnię, prawda?! Podobno nazwa ta odnosi się do wyglądu tego nielotnego ptaka, kiedy podczas biegu rozkłada swoje ‘włochate’ skrzydła. Z kolei, IndianieQuechua, zamieszkujący regiony Andów, nazywają nandu – ‘suri’.

Surprised? Confused? I was, when I learned that in the language of Guarani tribe – Ñandú, South American ostrich or rhea, means the same as ‘big spider’ (ñandú guazu). Guarani people have great imagination, don’t they?! Apparently, this name refers to the appearance of the flightless bird during running, when it spreads its ‘hairy’ wings. Quechua Indians, living in regions of the Andes call it- ‘suri’.

Okazuje się jednak, ze ptak ten wcale nie jest strusiem, ale tylko jest do strusia podobny, choć o wiele mniejszy. Duże osobniki ‘Rheaamericana’ (Greater Rhea) mogą mierzyć do 170 cm i ważyć 40 kg (odmiana Darwin’s or Lesser Rhea (Rhea pennata)’, jest mniejsza), podczas gdy strusie afrykańskie są ponad 2-metrowe i waza o wiele więcej niż 100 kg. Nandu, w odróżnieniu od innych ptaków, posiada tylko 3 palce.

It turns out, however, that these birds are not ostriches, but only are similar to their African cousins, though much smaller. Large individuals ‘Rhea americana’ or Greater rhea, can measure up to 170 cm and weigh 40 kg (the ‘Lesser rhea’ or Darvin’s rhea, or Rhea pennata’ is, as name suggests, smaller), while African ostriches are more than two-meters tall and weight much more than 100 kg. Nandu, unlike the other birds, has only three fingers.

Większa odmiana nandu preferuje niziny: pampy i chaco, podczas gdy mniejsze nandu może żyć na wysokości do 4.500 m, na pustyniach i stepach wysokogórskich. Nandu zwykle są wegetarianami, choć jadają również insekty i małe płazy. Czasem jednak, wiążą się w stada i atakują duże zwierzęta, jak jelenie czy krowy!

The Greater rhea prefers lowlands to live: Pampas and Chaco, while the Lesser rheas can live at altitudes up to 4,500 meters on deserts and scrublands. Nandu usually are vegetarians, though also eat insects and small reptiles. Sometimes, however, gathered in the herd, they attack large animals, such as deer or a cattle!

Niestety, w ostatnich latach populacja tych ptaków znacznie się zmniejszyła i dziś sięga granicy gatunków zagrożonych. Ja widziałam je w zoo, podczas wyprawy na Salar de Uyuni i na terenie lotniska w Santa Cruz:) Ludzie polują na nandu dla pierza, skory i mięsa. Nie próbowałam, ale pamiętam, iż w Uyuni serwowano je obok steków z lamy.

Unfortunately, in recent years the population of these birds has reduced considerably, and today is approaching vulnerable status. I’ve seen them in the zoo, during my trip to Salar de Uyuni and … on the airport grounds in Santa Cruz:) People hunt for Nadu’s feathers, skin and meat. Haven’t tried it, but I remember it was served in Uyuni, beside llama’s steaks.